W gotyckich krużgankach dawnego klasztoru Bernardynów oraz w przylegającej do nich Sali Romańskiej eksponowane są detale architektoniczne dokumentujące przemiany stylowe zachodzące w architekturze Wrocławia na przestrzeni siedmiu stuleci, od XII do XVIII wieku. Prezentowane obiekty powstały na Dolnym Śląsku, głównie we Wrocławiu. Część z nich pochodzi z budowli zniszczonych podczas II wojny światowej, inne odnaleziono podczas badań archeologicznych. Mimo że trafiły do zbiorów muzeum w sposób nieco przypadkowy, pozwalają prześledzić zmiany zachodzące w śląskiej rzeźbie architektonicznej od XII do XVIII wieku.

Najważniejszym z prezentowanych obiektów jest z pewnością tympanon Jaksy z opactwa Benedyktynów na Ołbinie. Zabytek ten, pochodzący z lat ok. 1160 – 1163, jest najstarszym w Polsce i jednym z najstarszych w Europie Środkowej tympanonem fundacyjnym, a przy tym należy do najcenniejszych zabytków rzeźby romańskiej w kraju.

TYMPANON JAKSY, piaskowiec, ok. 1160–1163, Kaplica św. Archanioła Michała, Wrocław, Ołbin

Do ciekawszych eksponatów gotyckich należą elementy portali wrocławskich kamienic. Na uwagę zasługuje zwłaszcza czternastowieczny tympanon z Veraikonem z portalu domu przy ul. Ofiar Oświęcimskich 16 oraz figura Archanioła Gabriela, będąca częścią sceny Zwiastowania w jego ościeżu. Z fazy późnego gotyku pochodzi nadproże (ok. 1500) z domu przy ul. Odrzańskiej 6, gdzie w średniowieczu mieściła się karczma cechu rzeźników, oraz portal o dwuramiennym łuku z budynku wrocławskiego szpitala Ducha Świętego. O kunszcie średniowiecznych kamieniarzy świadczą też zworniki z zamku w Grodźcu (warsztat Wendela Roskopfa, 1522–1524).

FRAGMENT PORTALU Z FIGURĄ LWA, piaskowiec, XIV wiek, kamienica „Pod Gryfami”, Wrocław, Rynek 2

Kolekcja gotyckiej rzeźby architektonicznej obejmuje także kilka detali wystroju wrocławskich świątyń, wśród nich maswerk i wspornik z figurą anioła (fragment lektorium) z kościoła Najświętszej Marii Panny na Piasku z lat ok. 1350–1360. Podobnie datowany jest inny wspornik z aniołem, pochodzący prawdopodobnie z dawnego kościoła Franciszkanów pw. św. Jakuba. W XV w. powstały wspornik z wizerunkiem św. Pawła z niezachowanego kościoła Ducha Świętego, portal z kościoła św. Agnieszki i zworniki z kościoła św. Bernardyna. Unikatowym obiektem w zbiorach muzeum jest drewniana gotycka rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego (II poł. XV w.), która do lat 70. XX w. zdobiła narożnik szpitala Bożego Grobu we Wrocławiu. Obecnie w jej miejscu znajduje się kamienna kopia.

Na ekspozycję kamieniarki nowożytnej składają się różnorodne detale architektoniczne, dokumentujące przemiany stylowe architektury Wrocławia od renesansu, przez manieryzm i barok, po klasycyzm. Niektóre pochodzą z obiektów niezachowanych w dawnej postaci, a bardzo ważnych dla dziejów architektury Wrocławia. Należą do nich m.in. wczesnorenesansowy fryz podokienny z herbami Jenkwiczów i Hirschów z domu przy ul. Łaciarskiej 2, renesansowe nadproże portalu kamienicy przy ul. Wita Stwosza 14, manierystyczne konsole z sieni rynkowego domu „Pod Złotą Palmą” czy fragment filara z płaskorzeźbą z domu przy ul. Łaciarskiej 11. Spośród zabytków osiemnastowiecznych wyróżnia się fragment barokowej balustrady z 1727 roku, pochodzący z chóru wrocławskiej katedry. Inne detale (kapitele, fragmenty portali, kolumienki) pozostają anonimowe – nieznani są ich autorzy i miejsce pochodzenia. Mimo to stanowią ważne świadectwo dawnej architektury oraz umiejętności wrocławskich rzemieślników.

ZWIEŃCZENIE PORTALU Z HERBEM I PORTRETAMI FUNDATORÓW, piaskowiec, 1537, kamienica mieszczańska, Wrocław, ul. Wita Stwosza 14

SALA ROMAŃSKA

Prezentowane relikty opactwa Benedyktynów (od około 1190 roku – Norbertanów) pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Wincentego na wrocławskim Ołbinie, ufundowanego w drugiej ćwierci XII wieku przez śląskiego możnowładcę, palatyna Piotra Włosta, powstały w czasach rozkwitu romańskiej architektury monumentalnej na Dolnym Śląsku. Klasztor został zburzony w 1529 roku z nakazu rady miejskiej Wrocławia, a materiały z jego rozbiórki wykorzystano w innych budynkach na terenie miasta. Pierwotny wygląd opactwa można zrekonstruować na podstawie dawnych rysunków, grafik i opisów, a także wyników badań archeologicznych. Poza zabudowaniami klasztornymi zgrupowanymi wokół kilku dziedzińców zespół obejmował trzy świątynie: kościoły pod wezwaniem św. Archanioła Michała oraz Wszystkich Świętych, a także trójnawową bazylikę pod wezwaniem NMP i św. Wincentego, która stanowiła dominantę całego założenia.

Wyobrażenie o rozmiarach budowli, będącej jedną z największych świątyń na terenie ówczesnej Polski, dają potężne głowice kostkowe, z których trzy można oglądać na wystawie. Budynki opactwa na Ołbinie miały bogatą dekorację rzeźbiarską. Prezentowane detale, a zwłaszcza tympanon Jaksy eksponowany w lapidarium w krużganku północnym, należą do najcenniejszych zabytków rzeźby romańskiej w Polsce.

Piotr Włost i jego żona Maria ufundowali także we Wrocławiu opactwo Kanoników Regularnych pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny na Piasku. Dwunastowieczna świątynia uległa zniszczeniu w trakcie budowy w XIV wieku nowego gotyckiego kościoła. Pozostałością po niej jest prezentowana zdwojona baza, która pierwotnie stanowiła podstawę konstrukcji empory przeznaczonej dla fundatora.